Radovi na arheloškom istraživanju srednjovekovne tvrđave Gradina – Radaljevo – Trešnjevica biće nastavljeni ove godine zahvaljujući projektima Istorijskog instituta iz Beograda i Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, nakon čega će ona biti i preventivno konzervirana, tokom druge polovine godine.
Novčana sredstva za ovaj izuzetno važan i delikatan posao obezbeđen je na javnom konkursu Ministarstva kulture i informisanja, u iznosu od 3.700.000 dinara. Dodatna 2.000.000 obezbediće opštine Ivanjica i Arilje.
Arheološka istraživanja ovog lokaliteta rađena su prošle godine od strane Istorijskog instituta. Resorno ministarstvo tada je izdvojilo 1.000.000 dinara dok su pomenute opštine učestvovale sa po 200.000.
Projekat preventivne konzervacije tvrđave izradio je Zavod za zaštitu spomenika kulture, na osnovu prošlogodišnjih arheoloških istraživanja, a u partnerstvu sa opštinama Ivanjica i Arilje na čijim se teritorijama nalazi ovo utvrđenje.
U dokumentu Istorijskog instituta objavljenom prošle godine, navodi se da je Gradina – Radaljevo ili Gradina – Trešnjevica, kako se još zove, jer pripada atarima dvaju sela, srednjovekovna tvrđava nepoznatog prvobitnog imena. Zahvaljujući izuzetnom strateškom položaju, kontrolisala je dolinu reke Moravice, kojom je prolazio važan komunikacijski pravac od Užica i Požege ka Sjenici, a sa koga se odvajao i pravac dolinom Studenice ka dolini Ibra. Sa strateške strane gledano, stoji u dokumentu, položaj je vešto izabran, jer utvrđenje u potpunosti zatvara prostor između ravnih i prostranih delova doline Moravice, prema Arilju na severu i Ivanjici na jugoistoku, stavljajući jedinu moguću komunikaciju pod potpunu kontrolu.
Iako u prošlosti lokalitet nije promakao istraživačima, karakter i funkcija utvrđenja postali su jasniji tek nakon arheoloških istraživanja tokom 2006. i 2008. godine od strane Istorijskog instituta. Ipak pravi značaj i vrednost utvrđenja sagledani su nakon sistemskih istraživanja vođenih tokom prošle godine.
Na pojedinim delovima, očuvana visina bedema iznosila je 3-4 metra, a izmerena debljina bedema do 1,5 metara. Osnova grada nepravilne izdužene osnove je dimenzija 28×93 metra, a najviša tačka utvrđenja je na 653 metra gde se danas nalazi zvonik crkve.
Podela utvrđenja na prostor Gornjeg i Donjeg grada, jasno je potvrđena konstatovanim ostacima bedema, dvema kulama i suvim rovom. Jedina pristupačna strana utvrđenju je istočna padina, gde se pored kule ulazilo u utvrdu.
Sa donjeg platoa, prateći prilaznu stazu stupalo se stepeništem kroz prvobitnu kapiju – koja je štitila još jedna odbrambena kula br. 2 – pored današnje crkvice na akropolj grada. Na samom vrhu, na prostoru gde se danas nalazi zvonik crkve i krst, nalazila se donžon kula, kao poslednja linija odbrane i centralni objekat utvrđenja za smeštaj župana, a u kasnijim vremenima nesumnjivo neke ugledne ličnosti (Objekat 1). Registrovana debljina zidova ovog Objekta iznosila je 1,40 – 1,60 m, a dimenzije oko 13 x 5,5 metara, što je i prostor koji je pružao plato. Utvrđenje je od ostalog dela grebena sa zapada odvojeno usekom veštački izvedenim, tzv. suvim rovom.
Na manjem, nešto nižem platou Gornjeg grada, gotovo nad severnom liticom brda, podignuta je crkva, pravougaone osnove, dimenzija 5x3m. Istraživanja su pokazala da je današnja crkvica, podignuta na temeljima starije crkve iz 1811. godine, koja je bila nešto duža i sa većim tremom nad malternom površinom. Gradnja crkve verovatno ima veze sa bitkom iz Prvog srpskog ustanka koja se odigrala podno tvrđave. Gornji grad i prostor crkvice je oivičen bedemom. On je zatvarao istočnu stranu ove crkve a zatim obuhvatao čitavu severnu stranu utvrde. Spoljno lice ovog bedema je na jednom segmentu očuvano u visini do 2,60 m.
Na prilaznoj, istočnoj strani utvrde, na samom ulazu u Grad, nalazi se Kula 1, nepravilnog kružnog oblika, očuvane visine do 2,60 m. i maksimalnog unutrašnjeg prečnika od 4 metra. Debljina zidova Kule iznosi 1,75 m. a u delovima gde su očuvane više partije bedema do 2 metra. Nešto deblji zidovi na istočnoj strani Kule su posledica orijentacije ka prilaznoj, napadu izloženijoj i strmijoj strani, zbog čega su i fundamenti pouzdaniji. Ostaci peći i neobično veliki broj nalaza grnčarije ukazuju da je Kula imala i funkciju kuhinje u okviru utvrđenja.
Na ulazu u „Gornji“ grad i mesto gde su otkrivene stepenice vodile ka vrhu utvrde i Objektu 1, nalazi se Kula 2. Kula, nepravilne ovalne osnove sačuvana je samo u temeljnoj zoni, gde je bila izvedena u punom zidanju. Uloga joj je bila, nesumnjivo, da štiti ulaz i jedini pristup gradu. Pored kule put je vodio do istočnog bedema „Gornjeg“ grada gde se drvenim stepeništem stizalo do prostora današnje crkvice i Objekta 1.
Na jednoj od retkih manjih zaravni, gde pešačka staza kraj Kule 1 ulazi u utvrđenje sa unutrašnje strane severnog bedema „Donjeg“ grada, istražen je Objekat 2.
Objekat je obuhvatao prostor sa unutrašnje strane severnog bedema, do žive stene sa južne i zapadne strane, čime je prostor bio omeđen sa tri strane. Za potrebe poda površina stene bila je mestimično oklesana, a ostatak unutrašnjosti objekta prekriven malternim podom. Zanimljivost predstavlja činjenica da je Objekat imao izvedenu nivelaciju siparom, nakon čega je podignut drugi pod, u 14. stoleću. Kako je utvrđenje stradalo u razaranju od čega su ostali tragovi gareži, podignut je i najmlađi (1. pod) pod, u kome su ostali otisci greda i širokog centralnog stuba koji je nosio krovnu konstrukciju. Arheološki materijal pokazuje da je između izgradnje 1. i 2. poda proteklo malo vremena. Obnova najmlađeg poda, sudeći po prisutnom malteru istovremena je sa podizanjem ojačavajućeg zida na severnom bedemu i popravkama Kule 1.
Tek je sistemskim istraživanjima iz 2016. godine konačno uspostavljena stratigrafija utvrđenja. Lokalitet ima četiri kulturna horizonta – od bronzanog doba, preko rane Vizantije i srednjovekovne epohe, do 14. veka.
Prilikom podele države između kraljeva Dragutina i Milutina, oblast se nalazila u okvirima Dragutinove Srbije. Kasnije, oblast je u vlasti Vojislava Vojinovića, pa njegovog sinovca Nikole Altomanovića, sve do poznatih događaja, kada prelazi u ruke kneza Lazara, a potom i despota Stefana. Izneta u objavljenim radovima, pretpostavka, da je lokalitet stradao 1373. godine u ratu kneza Lazara i Nikole Altomanovića, zasniva se na stradanju lokaliteta u velikom požaru i prisustvu materijala iz 14. stoleća na podu Kule 1.
Uprkos nepostojanju dovoljnog broja istorijskih izvora, utvrđenje je bilo sedište župe Moravica, što implicira više činjenica. Izuzetan strateški položaj ukazuje na važnost grada. Svojom markantnom pozicijom potpuno je kontrolisao dolinu Moravice i puta koji je ispod nje.
Pokretan arheološki materijal ukazuje na korišćenje utvrđenja u vreme uspostavljanja župa kao teritorijalno – upravnih centara, a kao jedini lokalitet sa dominantnom pozicijom i tragovima ranosrednjovekovne epohe klasifikuju ga kao župski centar.
U turističkom smislu lokalitet je izuzetno atraktivan sa velikim potencijalom za turističku ponudu. Utvrda je situirana u blizini magistralnog puta Arilje – Ivanjica, sa koga se odlično uočava, koja uz postojanje struje na lokalitetu omogućava lake građevinske intervencije.
Istaknuta kulturna i istorijska važnost, uz Sv. Ahilija u Arilju mu daje ulogu najvažnijeg kulturno-istoijskog spomenika. Istorijski strateški značaj pojačava postojanje šanca podno utvrđenja iz vremena boja na Trešnjevici 1806. godine. I kultnost lokaliteta je neosporna postojanjem crkve Sv. Ilije u okvirima utvrđenja.
Gradinu, kao izuzetnu kulturno-istorijsku celinu pojačava postojanje manastira Klisura u podnožju grada, koji se prvi put pominje u prvoj polovini 16. veka.
Kolika je važnost ove lokacije, pokazuje i činjenica da je oblast bila granična linija Smederevskog i Bosanskog sandžaka. Nepomerljivost ove granice potvrđuje i granični kamen na maličkom groblju, koji je obeležavao granicu između Turske i Srbije.
Na kraju, prirodne datosti i izuzetan pogled čine Gradinu vidikovcem koji nikoga ne ostavlja ravnodušnim.
Izvor o istorijatu Gradine: Istorijski institut Beograd (Dr Srđan Rudić i Dr Dejan Bulić) fotografije korišćene sa YOUTUBE autora D.Bulić i D.Jauković
